
Պատմաբան, բանասեր, աղբյուրագետ
15 մայիս, 1904 - 28 հունվար, 1988
Ծնվել է Թուրքիայի Էսքի-Շեհիր քաղաքում: 1925թ. ավարտել է Վենետիկի Սբ. Ղազար կղզու Մխիթարյան վարժարանը, 1931-34թթ Փարիզում հետևել Կ.Բասմաջյանի հայագիտական դասընթացներին։ 1936թ. տեղափոխվել է Հայաստան։ 1936-47թթ եղել է Երևանի պետական համալսարանի, 1947-76թթ՝ ՀՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի գիտաշխատող: 1979-88թթ աշխատել է ԱՄՆ Քալիֆորնիայի համալսարանի (Լոս Անջելես) Մերձավորարևելյան լեզուների ուսումնական կենտրոնում։ Եղել է նույն համալսարանի Գրիգոր Նարեկացու անվան հայագիտական ամբիոնի պատվավոր անդամ։ Աշխատակցել է հայ պարբերական մամուլին («Երկունք», «Էջմիածին», «»Պատմա-բանասիրական հանդես», «Բազմավեպ», «Հանդես ամսօրյա», «Սիոն», «Շողակաթ» և այլն)։ Տիրապետել է հին և նոր բազմաթիվ լեզուների։ Հեղինակել է հարյուրից ավելի աշխատություններ, որոնք հիմնականում նվիրված են միջնադարյան Հայաստանի քաղաքական կացությանը, կրոնի պատմությանը, մշակույթին, գրականությանը, լեզվին, մատենագրությանն ու մատենագիտությանը։ Զգալի ավանդ ունի հայ ազգային-ազատագրական շարժումների պատմության ուսումնասիրման բնագավառում։ «Նպաստ մը հայոց ազատագրական պատմության (ԺԷ դար) Մահտեսի Շահմուրատ և Հովհաննես Թութունջի» (1934թ.), «17-րդ դարի ազատագրական շարժումներն Արևմտյան Հայաստանում» (1961թ.), «Ստեփանոս Սալմաստեցի» և այլ աղբյուրագիտական ու պատմագիտական մենագրություններում իր իսկ հայտնաբերած վավերագրերի միջոցով վեր է հանել հայ ազատագրական շարժումների չուսումնասիրված կամ պակաս ուսումնասիրված շատ դրվագներ, լուսաբանել հայ ժողովրդի ծանր վիճակը թուրք-պարսկական տիրապետությունների ներքո, արժեքավոր նոր տվյալներ ի հայտ բերել ֆրանսիական և հաբեշական արքունիքների հետ հայ քաղաքական շրջանակների հարաբերությունների վերաբերյալ։ Աղբյուրագիտական, բնագրագիտական կարևոր նշանակություն ունեն «Հայկական աղբյուրները Բյուզանդիայի անկման մասին» (1957թ.), «Հովհաննես Կամենացի. Պատմութիւն պատերազմին Խոթինու» (1964թ.), «Վարդան Այգեկցին իր նորահայտ երկերի լույսի տակ» (1969թ.), «Գրիգոր Շղթայակրի պատմական մեծ հիշատակարանը» (1980թ.) և այլ աշխատություններ։ Կազմել և հրատարակել է վերոհիշյալ հեղինակների երկերի գիտաքննական բնագրերը՝ մանրամասն ծանոթագրություններով։ «Վարդան Այգեկցին իր նորահայտ երկերի լույսի տակ» ուսումնասիրությունը կարևոր ներդրում է հայ մատենագրության պատմության մեջ։ Նա հայտնաբերել է Վարդան Այգեկցու «Գիրք հաստատութեան և արմատ հաւատոյ» (գտնվում է Մատենադարանում) դավանական բնույթի ժողովածուն, «Վասն շատահաջ քննողացն հանդիմանութիւն» նամակը և «Վասն անիրաւ բամբասողաց եկեղեցւոյս Հայաստանեայց» գրվածքը։ Նորովի է ներկայացրել առակագիր Վարդան Այգեկցուն՝ որպես իր ժամանակի մեծագույն աստվածաբաններից մեկի։ «Արմատ հաւատոն» նվիրված է Հայ եկեղեցու դավանության և նրա կարգերի պաշտպանությանը՝ «ընդդեմ երկաբնակաց և ամենայն հերձուածողաց»։ «Արմատ հաւատոն» ընդգրկում է և՛ դավանական, և՛ ծիսական խնդիրներ։ Հայագիտության նվաճումներից է նրա «Հայկական մատենագիտություն. Ե-ԺԸ դդ» կոթողային աշխատությունը։ Հրատարակվել են բազմահատոր այս աշխատության միայն առաջին երեք հատորները (1959թ., 1976թ., 2002թ.)։ Գիրքն ունի աղբյուրագիտական, բնագրագիտական, ձեռագրագիտական, պատմագիտական, բանասիրական արժեք և հայ մատենագրության համապարփակ մի հանրագիտարան է։ Այստեղ ներկայացվել է հայկական մատենագրության շուրջ 1500-ամյա ձեռագիր և տպագիր ժառանգությունը, հանրագումարի են բերվել ու գնահատվել հայ մատենագրության անցած բազմամյա ուղու արդյունքները։ Հեղինակը գիտականորեն դասակարգել է հայկական բնագրերը, բացահայտել խմբագրությունների ժամանակային սահմանները, փոխադարձ աղերսն ու առնչությունները, նշել հիմնական ու օժանդակ գրականությունը, աշխատությունների մասին գրված գրախոսականները։ Կազմել է նաև Ագաթանգեղոսի, Փավստոս Բուզանդի (1953թ.), Մխիթար Գոշի (1954թ.), Եղիշեի (1957թ.), Կիրակոս Գանձակեցու (1961թ.), Կոստանդին Երզնկացու (1962թ.), Արիստակես Լաստիվերցու (1963թ.), Սայաթ-Նովայի (1963թ.) երկերի մատենագիտությունները։ Մեծ է պատմաբանի դերը Հայ եկեղեցու պատմության, դավանանքի, աստվածաբանական գրականության ուսումնասիրման ասպարեզում։ Արժեքավոր են հատկապես Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության և նրան աղերսվող «Աստվածաշունչ մատյանի հայկական բնագիրը» (1966թ., 1972թ.), «Էջմիածնի տպարանի սուրբ գրային հրատարակությունները» (1972թ.), «Հայ համաբարբառային գրականությունը և հայ մատենագրության համաբարբառը» (1972թ.) հետազոտությունները։ Հեղինակը հանգել է այն եզրակացության, որ Աստվածաշնչի հայերեն հնագույն թարգմանությունը կատարվել է մինչև 431թ., ասորական Պեշիտտայից։ Առանձին ուսումնասիրման նյութ է դարձրել «Ներսես Շնորհալին և Արմատ հաւատոյ» ժողովածուն, բացահայտել այդ ժողովածուի աղբյուրները՝ հանձինս Իրենեոս Լուգդոնացու, Բիտալիոս Անտիոքացու, Գրիգոր Սքանչելագործի, Հակոբ Սրճեցու, Զենոբ Եդեսացու, Դահեղա Եդեսացու, Կղեստինոս Հռոմայեցու և Բարսումա Անտիոքացու ստեղծագործությունների։ 1962թ. ստացել է պատմական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան: 1984թ-ից եղել է Լա Վեռնի ամերիկահայկական միջազգային քոլեջի պատվավոր դոկտոր: Մահացել է Լոս Անջելեսում: